De komende crisis: “Het gevoel dat dit niet goed kan blijven gaan”

Degenen die het in economische en politieke zin voor het zeggen hebben, hebben de wereld willens en wetens zo vormgegeven dat zij het onderste uit de kan kunnen halen en de rest maar mag uitzoeken hoe hij of zij overleeft (*). Dit heeft echter – ook voor hen – het nadeel dat we op een onvoorspelbare vulkaan bouwen, die elk moment weer tot uitbarsting kan komen. Dat moment is binnenkort weer aangebroken en de gevolgen zullen verstrekkend zijn.

(Geschreven voor het komende nummer van Buiten de Orde, plaatje van firma nintendo)

Onder economische deskundologen en journalisten heerst een vreemde sfeer van komend onheil. Volgens de statistieken gaat het allemaal prima: we hebben ‘groei’ (al is die niet van het niveau van voor 2007) en vooral op de beurzen doen de koersen het geweldig. Maar als je naar andere indicatoren kijkt, wordt het al minder: werkloosheid blijft hoog en de productiviteit laag. De groei en de beurskoersen zijn dan ook vooral te danken aan het geldpompen van de centrale banken en het gelijktijdig laag houden (wat heet, nul of zelfs negatief stellen) van de rente-voor-banken. Het is dus een kunstmatig aanzwengelen van ‘de’ economie geweest, waar ook een reusachtige prijs tegenover staat. Dat kunstmatig aanzwengelen kan daarom ook niet eeuwig duren.

Manisch depressief

Terwijl het  statistisch dus enorm jopie gaat, is de stemming eerder depressief. Marike Stellinga, economisch columniste in NRC (1) probeert daar de vinger achter te krijgen.  Ze noemt het “een slecht voorgevoel. De beurzen stijgen en stijgen maar niemand is euforisch”.  “De afgelopen weken is de somberte ineens terug. Lees het financiële en economische nieuws en overal kom je sombermansen tegen. Analisten, economen, professionele beleggers die wachten tot de zeepbel wordt doorgeprikt en de beurzen als een kaartenhuis inzakken. Het gevoel: dit kan niet goed blijven gaan.” Ook de gezaghebbende krant Financial Times grossiert de laatste tijd in de onheilsberichten. In de krant van 8 oktober wordt niet de minste bron aangevoerd om een steentje bij te dragen, de vertrekkend minister van Financiën Wolfgang Schäuble (2). Die heeft het over “spiralling levels of global debt and liquidity present a big risk to the world economy”.

In een heel informatief artikel in de Groene Amsterdammer met als titel ‘Eén schop en iedereen glijdt van de helling’ (*3) wordt een verslag gedaan van een conferentie met 1500 topbankiers en politici en in de Luxemburgse EU-gebouwen eind 2016 over ‘interbancaire markten’ met de constatering dat ook daar iedereen bang was. “Die angst en onrust overheersten de volledige twee dagen van het congres. In elke speech, elk panelgesprek, kwamen ze bovendrijven. Doordrenkt van jargons als margin calls, central clearing, hearcuts en dies meer, was het voor een leek onmogelijk om er iets van te begrijpen, maar de ongerustheid was onontkoombaar. Tijdens de koffiepauze noemde een van de aanwezige geldbeheerders het ‘een collectief vertrouwensverlies in geld als behouder van waarde’. Een spreker waarschuwde de aanwezige financiële toezichthouders dat ze deze keer geen bankencrisis op hun geweten zouden hebben, maar een ‘crisis van de echte economie’.

De theorie

Maar er is ook een tamelijk overtuigende theoretische duiding van de komende crisis, met dank aan marxistische analyses. Dat het kapitalisme van crisis naar crisis holt is overigens niet alleen een overtuiging van marxisten, maar een feit dat kapitalisten goed beseffen (en liever niet naar voren brengen). Die crises worden nauwkeurig bijgehouden in allerhande economische onderzoeken en uitgaves. Volgens het eerdergenoemde artikel in De Groene hebben we “wereldwijd sinds 1970 zelfs 147 crises gekend”. Er zit een soort ‘natuurlijke’ regelmaat in de pieken en dalen van de kapitalistische economische toestand, die door de meeste economen, politici, bankiers en beurshandelaren goed in de gaten wordt gehouden. Naar een van de belangrijkste pioniers in het onderzoeken van die ‘golven’ worden ze Kondratiev-golven genoemd, of in neutralere termen ‘business cycles’. Welnu volgens de economische seismologie van de crisis-kunde, zijn we inmiddels allang weer toe aan een nieuwe uitbarsting. De theoretische berekening is dan als volgt: De Grote Depressie die in 2007 begon sloeg een groot gat in de groei van de economie. Maar herstel begon in 2009 (voor sommige landen iets later, en voor landen als Griekenland helemaal niet, maar we kijken hier naar de wereldwijde trend). Sindsdien is er een periode geweest van voortdurende groei. Hoewel die groei niet enorm hoog was en dus kunstmatig aangewakkerd is, zitten we inmiddels het negende jaar van permanente BBP-groei. In het onvolprezen Duitse kwartaalblad Lunapark21 wordt erop gewezen hoe merkwaardig dat is. Volgens Winfried Wolf in het tijdschrift wordt de wereldconjunctuur al zo’n 200 jaar nauwkeurig bijgehouden en zijn er in die tijd 25 ‘industriële cycli’ geweest. Ze zijn allemaal in een recessie geëindigd. En sommige in meer dan dat, namelijk een zware crisis. Vier van die zware gevallen worden algemeen gecategoriseerd als ‘historische crises’ en die van 2007-09 hoort daar zonder twijfel bij. De andere drie: 1873, 1929-32 en 1974/75. Maar daartussen zit dus een lange serie kleinere instortingen. Volgens Lunapark zijn er verontrustende tekenen dat de komende er aan zit te komen en zijn er ook “gegronde redenen om te vrezen dat de volgende crisis met grote maatschappelijk uitdagingen gepaard zal gaan, als het geen sociale explosie zal zijn”. Het stuk gaat verder met het aflopen van de belangrijkste aanwijzingen: nieuwe speculatieve bellen, een versneld groeiende gehalte aan particuliere schulden in de VS, en een serie protectionistische maatregelen. Elders wordt daar nog de speciale factor van de Chinese schulden aan toegevoegd.

Schaduwbankieren

In De Groene wordt uiteengezet welke factor zorgt voor ongekende instabiliteit op dit moment. Dat is het in volume enorm gegroeide segment aan ‘interbancaire leningen’ waar nauwelijks controle over bestaat en dat grotendeels buiten alle regelgeving valt die de financiële stromen nog enigszins proberen in te dammen. Het fenomeen wordt ook wel schaduwbankieren genoemd. De markt is naar schatting uitgegroeid tot meer dan zevenduizend miljard euro (ter vergelijking: dat was in 2001 nog ‘maar’ 1800 miljard). Banken en andere bedrijven en instellingen schuiven elkaar in deze markt kortlopende leningen toe. van vaak maar een dag, daarna moeten ze dus weer worden afgelost, waarvoor weer nieuw geld geleend wordt. Dit staat dus geheel los van de officiële langerdurende leningen die banken uitgeven aan bijvoorbeeld bedrijven die willen investeren en waar wel allerlei min of meer strikte voorwaarden aan verbonden zijn. Het is feitelijk een enorme machine voor particuliere geldschepping omdat er gewerkt wordt met onderpand, collaterals in vaktaal, veelal in de vorm van overheidspapieren ‘(bonds)’. Omdat op die manier veel bonds afgezet kunnen worden,  laten overheden en hun centrale banken de schaduwbankierssector gedijen. De gevolgen kunnen echter groot zijn als hier schokken optreden, bijvoorbeeld als een Italiaanse bank ineens op omvallen staat en de ratingagencies de kredietstatus verlagen, waarvan een voorbeeld werd gegeven. Dan ontstaat er ineens een tekort van tachtig miljard. Bovendien zadelen ze de belastingbetaler op met risicovolle ongedekte leningen die als eerste verloren zullen gaan als er een recessie optreedt…

In het Financieel Dagblad (van 27 oktober 4) werd een ijzingwekkend inkijkje gegeven van hoe de speculanten bij een grote Nederlandse bank (de ABN) achteloos omgaan met het beleid van de ECB op het moment dat de ECB-president Mario Draghi een belangrijke persconferentie gaat geven waarin een mogelijke koerswijziging bekendgemaakt wordt. “Jarenlang heeft de Europese Centrale Bank de financiële markten overspoeld met goedkoop geld, in de vorm van een opkoopprogramma dat op het moment maandelijks €60 mrd groot is. Aandelen- en obligatiekoersen zijn erdoor tot grote hoogten gestegen, hier en daar wordt het centralebankgeld grappend ‘monetaire morfine’ genoemd.“. De traders weten achteloos te voorspellen dat het geldgeven vanuit Frankfurt nog wel even door zal gaan.
En waar die morfine heen gaat – het is eerder beschreven in Buiten de orde – is onder meer naar de ‘Stock buybacks’: multinationals kopen massaal hun eigen aandelen op. Het geld is toch gratis. Daar gaat zo’n 150 miljard dollar per kwartaal heen. Alleen Apple heeft al in het eerste kwartaal van 2017 voor meer dan 7 miljard eigen aandelen gekocht. (5). Hiermee is de cirkel rond, want dat klopt de aandelenkoersen kunstmatig op. Hier is de bel, die binnenkort gaat ploffen, in de maak.

Schuldenbellen

het Franse dagblad Le Monde (*6) heeft in de zomer van 2017 een hele serie artikelen gepubliceerd naar aanleiding van de 10e verjaardag van de crisis van 2007. Dat was vooral diepgravend onderzoek naar de stand van zaken sindsdien en of er van die crisis geleerd is. De teneur is hoofdzakelijk negatief; de excessen die de crisis toen veroorzaakten, zijn opnieuw te zien. Een van de zorgwekkende zaken daarbij is de weer sterk toegenomen private en publieke schulden. Nu is met name in de VS volgens Le Monde wel wat regelgeving ingesteld (vooral de Dodd Frank Act) om herhaling van de crisis te voorkomen. Maar juist daar willen Trump en de republikeinen nu weer een eind aan maken. Bovendien zijn de private schulden verschoven naar andere, veel minder goed gereguleerde terreinen (dan de huizenmarkt). De sectoren waar de schulden zich ophopen zijn daar de automarkt en studieleningen. En dan is er de moeder aller vastgoed-schuldenbellen in China…

Minsky in China

Als we proberen een schuldige te vinden voor de depressieve stemming onder “analisten, economen, professionele beleggers” dan is de president van de centrale bank van China een prominente.  Zhou Xiaochuan is een van de machtigste mensen op aarde, want hoofd van de centrale bank van de grootste of op een na grootste economie van de wereld. Aan de vooravond van het jaarlijkse congres van De Partij waarschuwde hij – hetgeen hij ook eerder al deed – voor de uit de klauwen gelopen bedrijfsschulden in China. De kredietbubbel daar bedraagt inmiddels 250% van het BBP (2,5 jaar lang de totale productie van de gehele economie dus) en er is een land waar dat vergelijkbaar hoog is: Nederland! In beide landen is dat vooral in de huizen’markt’ terechtgekomen. China heeft nu een bubble aan onbewoonde huizen en kantoren waar geen vraag naar is, hele steden eigenlijk. Zhou Xiachuan bracht wereldwijd de rillingen op de ruggegraten toen hij openlijk waarschuwde voor de mogelijkheid van een Minsky-moment in China (*7). Hyman Minsky was tot zijn overlijden in 1996 de grootste expert op het gebied van financiële markten en daar was hij niet echt optimistisch over. Hij zag ze als een groeiende factor voor economische stabiliteit en hij waarschuwde voor de gevolgen daarvan. De naar hem genoemde ‘klap’ of moment geschiedt als het risicozoeken van beleggers (dat in dit systeem beloond wordt, wie niet meedoet ligt eruit) omslaat in twijfel als men denkt dat de waarde van whatever er opgekocht wordt om in te beleggen, veel te hoog gestegen is. Als veel mensen dat tegelijk beseffen en gaan verkopen, klapt de markt in elkaar. Als dat in China gebeurt, klapt de wereldmarkt in elkaar. Dan gaan vervolgens meteen een paar Italiaanse banken op de fles, en zitten we weer in een mammoet van een crisis.

Grappig – nou ja – was de opgeluchte constatering in het Financieel Dagblad dat China tenminste een centraal geleide economie is, dus dat je daar nog gepast beleid kunt uitoefenen om de bel gecontroleerd leeg te laten lopen. Maar dat zorgt dan weer voor verliezen in China met alle interne onrust van dien.

Als we onze hoop daar op vestigen hebben we wellicht weer wat uitstel, maar dat de vulkaan een dezer dagen weer gaat uitbarsten, is zeker. Werk aan de winkel dus, om daarop voorbereid te zijn, de slachtoffers te helpen opvangen en de kans te benutten voor iets beters. Zoals een solidaire economie en eerlijke verdeling van de rijkdommen van deze aardbol. Dat werkt immers veel beter dan deze georkestreerde chaos van allen tegen allen en de staat voor de rijken.

Noten

*) Of dat mogen ze eigenlijk niet eens, want ze mogen dat alleen doen volgens de wetten en regels van diezelfde machthebbers. Dat bouwwerk aan regels en maatregelen voor wie niet gehoorzaamt, ook wel ‘de staat’ genoemd, hebben de rijken nodig om zich te beschermen tegen de woede van onderop. De ‘grap’ is daarbij ook nog dat de armen hun eigen onderdrukking bekostigen. Maar dat is een ander verhaal dat Étienne de La Boétieal in 1560 heeft uitgelegd.

*1) NRC 21 oktober 2017
*2) Financial Times 8 oktober 2017
*3) Groene Amsterdammer 4 oktober 2017 door Jef Poortmans)
*4) FD 27 oktober 2017 Het ECB-besluit op de handelsvloer van ABN: ‘De liquiditeit is helemaal verdwenen’
*5) Groene 13 september 2017
*6) Dix ans après la crise financière, la finance mondiale renoue avec les excès, Le Monde zomer 2017 (paywall)
*7) Reuters 19 oktober 2017 China central bank warns against ‘Minsky Moment’ due to excessive optimism

Lees ook eens verder bij de Bron: De komende crisis: “Het gevoel dat dit niet goed kan blijven gaan”.