Hydraulische fracturing veroorzaakt niet alleen een enorme milieu- en maatschappelijke schade, maar het gas dat wordt gewonnen uit schalie (kleisteen) en steenkolenlagen heeft een veel groter broeikasgas voetafdruk dan steenkool, en het gebruik ervan levert geen bijdrage aan het verlagen van de opwarming van de Aarde.
De controversiële methode van de winning van “natuurlijk gas” uit schalie of steenkoollagen, aangeduid als hydraulische fracturing of “fracking”, veroorzaakt verwoestende milieu- en maatschappelijke schade. Ondanks bewijzen van het tegendeel wordt dit “natuurlijke gas” dat op deze manier wordt gewonnen aangeprezen als “de groene energie van de toekomst”. Dit komt doordat de gasindustrie en enkele zogenaamde milieuactivisten het feit propageren dat “natuurlijk gas” slechts de helft van de koolstofdioxide bevat van de uitstoot die ontstaat bij de verbranding van steenkool. Hierbij is geen rekening gehouden met de rampzalige effecten van de winning van het zogenaamd “groenere product”. Evenmin wordt rekening gehouden met de broeikasgassen die vrijkomen tijdens de totale productie- en gebruikscyclus.
Bij fracking wordt eerst een verticale boring uitgevoerd en daarna een horizontale-, in een kleinsteen- of steenkoollaag. Hierin wordt –onder hoge druk- frackingvloeistof gepompt om het “natuurlijke gas” vrij te maken. Elke keer als een bron wordt “gefracked” wordt ongeveer vier miljoen liter water, vermengd met minstens 20.000 liter giftige chemicaliën en zand, in de gangen gepompt om de lagen klei of steenkool open te breken om het gas vrij te maken. Elke mijngang wordt meerdere keren gefracked.
Het proces in onvoorspelbaar omdat er geen manier is om uit te maken naar welke kant de klei of steenkool open zal barsten. Een deel van de frackingvloeistof blijft ondergronds, maar minstens de helft komt weer naar boven met de oorspronkelijke chemicaliën er nog in, vermengd met vele andere giftige stoffen die ondergronds, onderweg naar boven, zijn opgepikt.
De kans is buitengewoon groot dat onder- en bovengronds water en het landoppervlak met dit giftige mengsel worden vervuild. Het watermengsel dat terugkeert naar het oppervlak van de Aarde wordt “productiewater” genoemd en moet worden verwijderd en verantwoord worden afgevoerd. Als een van de scheuren opengaat en in contact komt met een onderaardse waterstroom, of met een onoverdekt bovengronds watergebied, kunnen de gevolgen rampzalig zijn.
Vanwege de vele negatieve effecten op de directe natuurlijke omgeving is sprake van een snelgroeiend publiek verzet tegen fracking. Fracking heeft niet alleen landbouwgrond, onderaardse waterlagen, waterwegen en de lucht vervuild, fracking wordt ook verantwoordelijk geacht voor verhoogde seismische activiteit.1
In de Verenigde Staten, waar fracking al tientallen jaren wordt uitgevoerd, heeft dit tot veel ernstige milieuproblemen geleid. In een documentaire met de titel Fracking Hell 2 vertelt Dr. Tony Ingraffea, Hoogleraar Techniek aan de Cornell Universiteit: “Als de chemicaliën eenmaal zijn geïnjecteerd en het fracturing process compleet is, komt er een hoog percentage van die vloeistof omhoog. We hebben dus opzettelijk grote hoeveelheden schoon water vervuild met chemicaliën die niet thuishoren in het milieu van de mens, en nu hebben we de verantwoordelijkheid . . . . . ze op een verantwoorde manier kwijt te raken. Maar we hebben het hier over enorme hoeveelheden”.
MYSTERIEUZE VLOEISTOFFEN: Afvalwater van dit fracking-boorproject in Pensylvenië is vervuild met een bonte verzameling gevaarlijke stoffen die nu worden opgeslagen, maar die tot voor kort op onjuiste manieren werden geloosd in het milieu.
In Dish, Texas, stroomt elke dag drie miljoen kubieke meter gas door de stad door 10 verschillende pijpleidingen. Op de meeste plaatsen waar de pijpleidingen samenkomen staan grote compressorstations die met grote turbinemotoren het gas in de pijpleidingen persen. Deze compressorstations hebben overdrukventielen die continu delen van het gas in de atmosfeer uitstoten, waardoor soms enorme gaswolken worden verspreid over delen van de stad. Burgemeester Calvin Tillman raakte zo gefrustreerd over De Texas Commission on Environmental Quality (TCEQ) dat hij een onafhankelijk luchtkwaliteitsonderzoek organiseerde. Er werden hoge niveaus van bekende en verdachte carcinogenen en van neurotoxines vastgesteld, waarbij in 55 gevallen door de aanwezigheid van benzeen, en in 107 gevallen van disulfide, de gezondheidsstandaard werd overtreden. Vele andere gifstoffen overtroffen de wettelijke limieten.”
In Dallas-Fort Worth, Texas zijn 10.000 boorputten. Toen de luchtkwaliteitspecialist en bestuurder van het Environmental Protection Agency (EPA) Region IV, Dr. Al Armendariz, vroeg hoeveel boorputten op de planning stonden en hoeveel al in bedrijf waren, antwoordde de TCEQ dat ze geen idee hadden. Hij voerde zijn eigen luchtonderzoek uit in de stad, en ontdekte dat de uitstoot van de schaliegasindustrie in Dallas-Fort Worth groter was dan de optelsom van de uitstoot van alle auto’s, bussen, vrachtwagens en het overige verkeer bij elkaar. 4
Volgens de chemicus en microbioloog Wilma Subra is het hele gebied langs de kust van Texas en Louisiana tot Mississippi en Alabama ernstig vervuild met afval van tientallen jaren gasboringen. Op de lijst van giftige chemicaliën staan benzeen, tolueen, xyleen, ethylbenzeen en formaldehyde. In combinatie met semivluchtige stoffen hebben ze een lange levensduur. Verder zijn in het afval de zware metalen barium, arsenicum, cadmium, chroom, en lood aangetroffen. Tijdens de orkanen Rita en Katrina is de afval die in zee was gedumpt, of was opgeslagen in laaggelegen opslagtanks, in een groot gebied over het land verspreid door de kracht van de stormen. 4
De prijswinnende documentaire Gasland 4 van Josh Fox, die op 4 september 2011 door de VPRO is uitgezonden in het programma Tegenlicht, onthult dat Garfield County in Colorado “onderwerp was van het eerste voorlopige onderzoek naar de gezondheidseffecten van gasboring”. Een team van zeven medische onderzoekers van de universiteit van Colorado onderzocht verontreinigde stoffen in de lucht en in het water, en vonden acute problemen die het gevolg waren van giftige emissies die afkomstig waren van gasboringen.
[vertaler: bekijk Gasland Part II from Biggest Ideas on Vimeo.]:
https://player.vimeo.com/video/97358756
Fox interviewde veel mensen in Garfield County met ernstige gezondheidsproblemen die het gevolg zijn van blootstelling aan chemische verontreiniging die is ontstaan door fracking.
Sommigen hadden gezwellen die ondraaglijke pijn over hun hele lichaam, en sommigen hadden hun smaak- en reukvermogen verloren. Anderen waren zeer vermoeid en konden niet werken of helder meer denken. Er was zowel bewijs van hersenbeschadiging als van hersentumoren. Tests toonden aan dat sommige mensen benzeen en tolueen in hun bloed hadden –chemicaliën die bekend staan als carcinogeen (kankerverwekkend). Veel anderen konden niet met Fox praten omdat ze met de gasfirma een geheimhoudingsverklaring overeenkomen waren.
In de VS hoeven gasmaatschappijen niet openbaar te maken welke chemicaliën ze in hun productieprocessen gebruiken, omdat mijnbouw is vrijgesteld van de wetgeving die geldt voor Schoon Water, Schone Lucht en Veilig Drinkwater.
Dr. Theo Colborn, een voormalig Amerikaans EPA adviseur, heeft bijna 600 verschillende chemicaliën geïdentificeerd in de afvalmaterialen van de gasindustrie. “Elke milieuwet die we hebben geschreven om de volksgezondheid te beschermen is genegeerd” zei ze 4. Ze merkte ook op dat het schokkend is dat de gasmaatschappijen veel van hun medewerkers ervan hebben overtuigd dat ze geen problematische chemicaliën gebruiken. Echter, de gebruikte chemicaliën worden in fabrieken gemaakt van de ruwe materialen van olie of kolen, en ze zijn inderdaad giftig. Ze maken deel uit van de immens winstgevende petrochemische industrie. De zware metalen die bij fracking worden gebruikt zijn afkomstig van andere mijnbouwactiviteiten. Geen enkele van deze stoffen is biologisch afbreekbaar. Sommige chemicaliën die in het grondwater terecht komen zijn radioactief. In Pensylvenië zijn onaanvaardbare niveaus van radium 226 in het afvalwater gevonden2.
Gasland laat veel voorbeelden zien van watervervuiling, zelfs van exploderende boorinstallaties en van ernstig vergiftigde gebieden daaromheen. Veel mensen kunnen zelfs hun kraanwater in brand steken met een lucifer. In Divide Creek in Colorado, blies in 2008 ruim 3 miljoen kubieke meter gas uit de grond rondom de kreek de lucht in, doodde ontelbaar veel dieren, en vergiftigde het water4. . In 2011 deed zich een explosieve uitbraak voor in Dalby, Queensland in Australië: een Arrow Energy gasbron “spoot methaan en water gedurende meer dan een dag tot 90 meter hoog de lucht in”, en dat was het vierde incident op dat stuk grond in de afgelopen jaren.5
Vertaler: zie www.actiononcoalandgas.org
Wat de hoeveelheid water betreft die bij fracking wordt gebruikt, we praten over duizenden miljoenen liters. Met watertekorten, die wereldwijd steeds problematischer worden, dient dit soort gigantische verbruik in toom te worden gehouden. In sommige delen van Australië is het water voor fracking afkomstig van een enorm onderwater reservoir, genaamd de Great Artesian Basin.6 Boeren moeten een vergunning aanvragen om op hun land een kleine hoeveelheid ervan te gebruiken, maar mijnbouwmaatschappijen mogen er net zoveel van gebruiken als ze willen. Als er een volledige productie op gang zou komen in Australië is het zeker dat er dan waterproblemen gaan optreden.
Wat ook buiten beschouwing wordt gelaten is dat extra energie wordt gebruikt voor de productie van water, en van giftige chemicaliën, zand, etc. die nodig zijn om gas te produceren. De duizenden vrachtwagenladingen die daarvoor nodig zijn betekenen een hoge brandstofconsumptie en buitensporige slijtage van wegen, met reparaties die zelfs nog meer energie kosten. Je kunt niet zeggen dat dit “groen” gezien zinvol is.
Nieuwe Schattingen voor Methaanuitstoot
Volgens een artikel in de Guardian van april 2011 geven bedrijven miljoenen uit aan “lobby”-pogingen om dit gas te herpositioneren als “groen”. Oliemaatschappijen beschouwen gas als een middel om hun imago om te buigen naar milieuvriendelijk.
Tests toonden aan dat sommige mensen benzeen en tolueen in hun bloed hadden-chemicaliën die bekend staan als kankerverwekkend
En dat met steun van de overheid. Nieuw beschikbare vormen van gas lijken een vermindering van 50% kooldioxode-uitstoot te bieden, in vergelijking met elektriciteit afkomstig van kolencentrales. Dat betekent dat de meeste landen gemakkelijk tegemoet kunnen komen aan de emissiedoelstellingen voor 2020, zoals overeengekomen tijdens de klimaatconferentie in Kopenhagen in 2009, voor een fractie van de kosten die moeten worden geïnvesteerd in wind- en zonne-energie en in duurzame energie.7 Deze statistische gegevens zijn gebaseerd op het verbranden van pure methaan, en houden geen rekening met de andere rampzalige gevolgen voor het milieu, en met alle broeikasgassen die vrijkomen tijdens de gehele productie- en consumptiecyclus. Het lijkt erop dat de “nieuwe definitie van groen” uitsluitend gaat over de verhouding van kooldioxide tot de energie die geproduceerd wordt als u een brandstof verbrandt.
In wezen zeggen ze dat koolstofoxide de enige verontreinigende stof is waar we ons zorgen over moeten maken. Deze verwrongen zienswijze kan mogelijk worden toegeschreven aan de intense belangstelling voor en de politisering van “de opwarming van de Aarde” als de grootste bedreiging van het milieu voor de mensheid. Wat is het belang van het tegenhouden van de temperatuurverhoging, als we tegelijkertijd onze waterwegen hebben vergiftigd en onze lucht hebben vervuild met schadelijke chemische producten die biologisch niet afbreekbaar zijn en die altijd in onze leefwereld aanwezig zullen blijven?
In 2010 heeft de Amerikaanse EPA een rapport het licht doen zien8 dat verklaart dat aardgas dat is geëxtraheerd met behulp van fracking grotere hoeveelheden methaan vrijmaakt dan conventioneel “aardgas “ dat afkomstig is van klassieke mijnbouwwinning. De auteurs van een studie uit 2011 van de Cornell Universiteit9 merkten op: “Het nieuwe EPA rapport stelt vast dat de studie uit 1996 werd uitgevoerd op een moment waarop methaanemissies in de discussies over broeikasgasuitstoot geen hoge prioriteit hadden, en dat de emissiegegevens van het rapport uit 1996 verouderd zijn, en mogelijkerwijs onderschat voor wat betreft bepaalde soorten van emissies”. Inderdaad, emissiecijfers die de EPA in 2010 presenteerde zijn volgens sommige bronnen in werkelijkheid veel hoger in omvang.
Het Cornell onderzoek heeft serieus de veronderstelling aangevochten dat schaliegas een verlaging van 50% biedt in vergelijking met de verbranding van steenkool. De auteurs beschouwden het totale proces vanaf de winning tot het eindverbruik van gas. Dat wil zeggen niet alleen de directe emissies van CO2 tijdens het eindgebruik, maar ook “indirecte emissies van CO2 van fossiele brandstoffen om het gas te winnen, te ontwikkelen en te transporteren”, alsmede de broeikasgas-voetafdruk van het methaan dat tijdens de winning en transport van het gas ontsnapt. Ze merkten op: “Methaan is een krachtiger broeikasgas dan CO2, maar methaan heeft ook een tienvoudig korter verblijf in de atmosfeer, dus vermindert het effect ervan op opwarming van de Aarde sneller . . .” Ze schreven ook: “Recente modellen tonen aan dat methaan een zelfs groter potentieel heeft voor het ontstaan van opwarming van de Aarde dan voorheen werd geloofd, als de indirecte effecten van methaan op atmosferische aerosols in aanmerking wordt genomen (Shindell e.a. 200910).
Vertaler: “aerosols” dient hier ruimer te worden opgevat. Lees erover op:
www..wikipedia.org
Vertaler zie ook:
www.wikipedia.org
Zij hebben het (Aarde)opwarmingspotentieel van methaan ten opzichte van CO2, op basis van hun massa(‘s), voor respectievelijk 20 en 100 jaar geschat op een duizelingwekkend 105 tegenover 33.
De auteurs verklaarden ook: “Als we alle geschatte verliezen optellen, berekenen we dat gedurende de gemiddelde levensduur van een schaliegasput 3,6 tot 7,9% van de totale productie van de put in de atmosfeer wordt uitgestoten als methaan . . . Dit is minimaal 30% meer, en misschien zelfs tweemaal zoveel als de methaanemissies gedurende de totale levenscyclus die we schatten voor de winning van conventioneel gas, namelijk 1,7 tot 6%. Verder betoogden ze: “Als je uitgaat van een 20 jaar horizon is de BKG (broeikasgas) voetafdruk tenminste 20% groter dan, en misschien tweemaal zo groot als, dat van steenkool, als die wordt uitgedrukt per hoeveelheid energie die tijdens de verbranding beschikbaar komt . . . In een periode van 100 jaar is de BKG voetafdruk vergelijkbaar met die van steenkool …
Geen van deze berekeningen houdt rekening met ongelukken, noodgevallen of met boorput- en grondlekkages.
Verder heeft de Cornell studie olie vergeleken met schaliegas: “Over een periode van 20 jaar is de BKG voetafdruk tenminste 50% groter dan die van olie, en misschien wel 2,5 maal groter. Tijdens een periode van 100 jaar is de voetafdruk van gas gelijk aan die van olie, of mogelijk 35% groter.
Dit roept een interessante vraag op: wanneer zijn elektrische auto’s eigenlijk groener?
Ondergrondse steenkoolvergassing
De methode om natuurlijk gas te winnen uit steenkool, die wordt gebruikt als het economisch niet haalbaar is om die steenkool uit te graven, is ondergrondse steenkoolvergassing (OSV). Deze methode gaat uit van het ontsteken van een ondergrondse steenkoollaag, waarbij het gedeeltelijk verbrande gas dat overblijft er wordt uitgepompt. Als de natuurlijke doordringbaarheid laag is moet de steenkool ge-hydro-fractured worden volgens een vergelijkbaar proces als bij de winning van schaliegas”.
Op de plaats waar het Groot Artestisch Bekken in Australië ligt.
Vertaler: www.wikipedia.org
“moet een put worden geboord, dwars door onderaardse waterlagen heen, naar steenkoollagen diep in de ondergrond. Het gas zit opgesloten in de lagen en wordt op z’n plaats gehouden door de waterdruk. Om het gas vrij te maken moet het water eerst naar het oppervlak worden gepompt. Dan kan het gas er uitstromen6.
We hebben in Australië een grote hoeveelheid steenkolenlagen, dus worden bovengenoemde methodes gebruikt. Overal waar het Artesisch Bekken zich bevindt is de grondwaterstand ernstig gedaald, waardoor steeds meer landbouwgrond onbruikbaar is geraakt.
“De grote BKG voetafdruk van schaliegas ondermijnt de logica van het gebruik ervan als overbruggingsbrandstof voor de komende decennia, als het de doelstelling is om opwarming van de Aarde te verminderen”
Het vrijlaten van druk betekent dat er veel meer methaan vrijkomt in de lucht. Veel van de putten die te zien waren in een programma van Four Corners van de Australische nieuwszender ABC lekten gas … In andere gebieden waar fracking werd toegepast werden alle hierboven beschreven chemicaliën gebruikt en traden soortgelijke problemen op12. Kortgeleden werd een mijnbouwbedrijf stilgelegd vanwege onacceptabele risico’s voor het grondwater. De overheid van Queensland heeft een beroep verworpen tegen de sluiting van de omstreden OSV fabriek van Cougar Energy in Kingaroy (Australië)13.
Op plaatsen waar het Artesisch Bekken onder de grond zit lijkt het erop dat er tijdens het proces van gaswinning zelfs nog meer methaangas ontsnapt. Daarom zou er sprake zijn van een zelfs hogere BKG voetafdruk dan in het geval van schaliegas14.
De meest recente statistieken tonen aan dat over een periode van 20 jaar conventioneel gas een grotere BKG voetafdruk heeft dan steenkool. Gedurende een periode van 100 jaar is de voetafdruk van conventioneel gas kleiner dan die van steenkool, terwijl de totaliteit van schattingen identiek is. Vergeet niet dat hierbij geen rekening is gehouden met ongelukken en noodsituaties. Dus is er, wat betreft de opwarming van de Aarde, weinig rechtvaardiging om over te stappen van steenkool op natuurlijk gas. Verder is de BKG voetafdruk van schaliegas een stuk hoger dan van conventioneel gas (30%, tot tweemaal zo hoog), en van steenkoolgas zou het nog hoger kunnen zijn. Dus zouden schaliegas en steenkoolgas nooit vervangen moeten worden door steenkool als wij ons tot doel stellen om de effecten op de opwarming van de Aarde te verminderen.
Verergerd door de andere verwoestende milieu-invloeden die hierboven zijn beschreven, lijkt het belachelijk om dit zelfs maar te veronderstellen. Een alarmerend gevolg is dat koolstofruilschema’s niet de juiste waarde toekennen aan de BKG voetafdruk van conventioneel gas, van natuurlijk gas en van steenkoolgas. De ontwikkeling van deze energiebronnen zou er mogelijk door kunnen worden aangemoedigd, waardoor de opwarming van de Aarde zou kunnen worden versneld.
Oproep tot een verbod op Fracking
In de VS is de firma BHP Billiton getroffen door een hele serie aanklachten omdat grondeigenaren aanvoeren “dat de extractietechnieken die worden gebruikt in hun schaliegas-branche aardbevingen veroorzaken, watervergiftiging en gevaarlijke verontreiniging van bodem en lucht”15 In Arkansas heeft de Oil and Gas Commission het boren van injectieputten opgeschort na een toename van het optreden van aardbevingen..15 Op 30 juni 2011 was Frankrijk het eerste land dat fracking verbood, toen de senaat zich met 176 tegen 151 stemmen uitsprak tegen deze destructieve praktijk16.
Vertaler: zie ook www.zaplog.nl
Ondanks het bewijs dat de problemen groot zijn neemt in Australië de winning van steenkoolgas toe. In Darling Downs in Queensland, een van Australië’s beste landbouwgebieden, zijn er voor 95% van het gebied vergunningen afgegeven voor energiewinning, waarvan er vele in steden liggen.17 Er zijn plannen om in de buitenwijken van Sydney naar gas te boren, en ook dichtbij de Warragamba Dam, Sydney’s watervoorziening6. Overal in Australië worden discussies gevoerd tussen bewoners en gasbedrijven. Maar de gasbedrijven gaan gewoon door met hun plannen, en er wordt de bedrijven door de besturen van de staten in de meeste gevallen niets in de weg gelegd. 18
Het is duidelijk dat gaswinning door middel van fracking niet alleen zorgt voor de toename van het broeikasgas in de atmosfeer, maar ook dat deze methode zorgt voor een enorme vervuiling. Ik vind dat we er allemaal over moeten nadenken waar onze energie vandaan komt, en over wat dit ons en onze planeet kost. We moeten waakzaam zijn door na te gaan of energie werkelijk “groen”is, en we moeten ervoor zorgen dat we niet investeren in bedrijven die een fantastische publiceitscampagne voeren, in plaats van te zorgen voor waarachtig milieubewustzijn.
Over de auteur:
Catherine Simons (universitair geschoold natuurkundige en chemicus) is mede-eigenaar van NEXUS Magazine, waaruit dit artikel afkomstig is. Milieukwesties behoren tot haar belangrijkste interessegebieden.
Dus heeft steenkoolgaszelfs een grotere koolstof voetafdruk dan schaliegas…
NOTEN:
1. Doggart, Sebastian, “Frack and ruin: the rise of hydraulic fracturing“, The Telegraph, 11 July 2011.
2. Fracking Hell: The Untold Story, www.tinyurl.com
3. Fischetti, Mark, “The Drillers Are Coming“, Scientific American, July 2010, p. 62
4. Fox, Josh, Gasland
5. McCarthy, John, “Arrow Energy caps coal seam gas well blowout near Dalby that was spewing gas and water‘, The Courier- Mail, 23 May 2011.
6. Four Corners, “The Gas Rush“, ABC TV, 21 February 2011,
7. Harvey, Fiona, “Shale gas: is it as green as the oil companies say?“, The Guardian, 20 April 2011,
8. US EPA, “Greenhouse gas emissions reporting from the petroleum and natural gas industry. Background Technical Support Document“, 2010.
9. Howarth, R.W., R. Santoro, A. Ingraffea (Cornell University, New York), “Methane and the greenhouse-gas footprint of natural gas from shale formations” (Letter), Climatic Change 2011 Apr; 106:679-690.
10. Shindell, D.T. et al., “Improved Attribution of Climate Forcing to Emissions“, Science 2009 Oct 30; 326(5953):716-718, Abstract at www.sciencemag.org
11. “Underground coal gasification”, www.tinyurl.com
12. Lock the Gate Alliance Inc., “Coal Seam Methane Gas – Fact
Sheet NSW“.
13. ABC News, “Cougar’s appeal against project closure rejected“,
7 July 2011.
14. Clarke, Renfrey, “Coal seam gas—dirtier than coal, worse
than shale“, Green Left Weekly online edition, 4 June 2011.
15. Wood, Leonie and Barry Fitzgerald, “US class action accuses
BHP of creating toxic soup“, Sydney Morning Herald, Business Day,
25 May 2011.
16. Patel, Tara, “France Vote Outlaws ‘Fracking’ Shale for Natural
Gas, Oil Extraction“, Bloomberg, 1 July 2011.
17. Toowoomba Coal Mine Action Group, www.twmbacmag.wordpress.com
18. Barrett, Rosanne and Jodie Minus, “Suburbs in revolt as
exploration hits city limits“, The Australian, 25 June 2011.
Bron: www.nexusmagazine.com
Originele titel: “Fracking, An Ecological Disaster”
Afbeeldingen en links zijn door de vertaler toegevoegd.
Lees verder bij de bron: Earth Matters
